Kháng sinh là gì?^[1]

Kháng sinh là thuốc dùng để tiêu diệt hoặc ngăn chặn sự phát triển của vi khuẩn, không có tác dụng với virus. Kháng sinh được sản xuất từ vi khuẩn, nấm hoặc được tổng hợp từ phòng thí nghiệm. Kháng sinh chỉ nên dùng khi bị bệnh do vi khuẩn gây ra, không phải bệnh do virus.

Kháng sinh được chỉ định khi nào?^[1][2][3]

Việc sử dụng kháng sinh phải được chỉ định bởi Bác sĩ điều trị lâm sàng sau khi đánh giá toàn diện bằng chứng nhiễm trùng do vi khuẩn, các yếu tố liên quan người bệnh, dữ liệu dịch tể đề kháng kháng sinh tại địa phương và nhiều yếu tố khác. Chính sách kê đơn kháng sinh nhằm đảm bảo điều trị hiệu quả, an toàn cho người bệnh, tránh lạm dụng sử dụng để giảm tỷ lệ phát sinh vi khuẩn kháng thuốc. Kháng sinh có thể được chỉ định bởi Bác sĩ điều trị lâm sàng trong các trường hợp sau:

• Nhiễm trùng do vi khuẩn: Viêm phổi, nhiễm trùng đường tiểu, viêm họng, nhiễm trùng da, nhiễm trùng đường tiêu hóa.
• Nhiễm trùng nghiêm trọng: Nhiễm trùng huyết, viêm màng não, viêm phổi nặng.
• Phòng ngừa nhiễm trùng liên quan phẫu thuật: Trong phẫu thuật sạch, liệu pháp kháng sinh dự phòng nên áp dụng với một số can thiệp ngoại khoa nặng, có thể ảnh hưởng tới sự sống còn và/hoặc chức năng sống như là phẫu thuật chỉnh hình, phẫu thuật tim và mạch máu, phẫu thuật thần kinh, phẫu thuật nhãn khoa.
• Phòng ngừa nhiễm trùng trên người bệnh có suy giảm miễn dịch: Bệnh nhân ung thư, AIDS, hoặc những người dùng thuốc ức chế miễn dịch trong một số tình huống lâm sàng cần được đánh giá nguy cơ nhiễm trùng và có thể được chỉ định kháng sinh phù hợp để phòng ngừa nhiễm trùng. 

Lựa chọn kháng sinh và liều lượng?^[1]

• Loại thuốc kháng sinh được chỉ định nhằm mục tiêu đạt hiệu quả điều trị sạch khuẩn và an toàn cho người bệnh. Các yếu tố liên quan đến người bệnh cần xem xét bao gồm: Tuổi, tiền sử dị ứng thuốc, chức năng gan - thận, tình trạng suy giảm miễn dịch, độ nặng của bệnh, bệnh mắc kèm theo, phụ nữ đang mang thai hoặc cho con bú để cân nhắc lợi ích/ nguy cơ. Yếu tố liên quan đến vi khuẩn bao gồm: Loại vi khuẩn, khả năng nhạy cảm với kháng sinh, dữ liệu dịch tể tại địa phương về tình hình đề kháng kháng sinh để có lựa chọn phù hợp. Nếu có bằng chứng rõ ràng về vi khuẩn và kết quả của kháng sinh đồ, kháng sinh được lựa chọn là kháng sinh có hiệu quả cao nhất với độc tính thấp nhất và có phổ tác dụng hẹp nhất trên tác nhân vi khuẩn gây bệnh được phát hiện.
• Liều sử dụng của kháng sinh phụ thuộc nhiều yếu tố: Tuổi người bệnh, cân nặng, chức năng gan - thận, mức độ nặng của bệnh nhiễm khuẩn. Điều này có nghĩa là liều kháng sinh sử dụng được cá thể hóa phù hợp cho từng đối tượng người bệnh. Sử dụng kháng sinh không đúng liều làm ảnh hưởng hiệu quả điều trị và an toàn cho người bệnh từ mức độ nhẹ đến trầm trọng.
• Thời gian sử dụng kháng sinh phụ thuộc vào mức độ nặng nhiễm trùng, vị trí nhiễm trùng và sức đề kháng của người bệnh. Các trường hợp nhiễm trùng mức độ nhẹ và trung bình thường đạt kết quả điều trị và ngừng sử dụng kháng sinh sau 7 - 10 ngày. Tuy nhiên, một số bệnh nhiễm trùng chỉ cần một thời gian điều trị kháng sinh ngắn như nhiễm khuẩn tiết niệu - sinh dục chưa biến chứng, với thời gian sử dụng khoảng 3 ngày, thậm chí một liều kháng sinh phù hợp duy nhất.

Tác dụng không mong muốn và độc tính khi sử dụng kháng sinh là gì?

• Tất cả các kháng sinh đều có thể gây ra tác dụng không mong muốn, do đó Bác sĩ điều trị luôn cân nhắc nguy cơ/lợi ích trước khi quyết định chỉ định sử dụng kháng sinh cho người bệnh. Tác dụng không mong muốn do kháng sinh có thể nhẹ, tự khỏi khi ngừng thuốc nhưng nhiều trường hợp hậu quả rất trầm trọng có thể dẫn tới tử vong ngay như là sốc phản vệ. Người bệnh phải thông báo cho Bác sĩ điều trị tiền sử dị ứng kháng sinh hoặc tác dụng không mong muốn gặp phải xảy ra khi sử dụng kháng sinh trước đây hoặc trong đợt điều trị.
• Gan và thận là hai cơ quan chính thải trừ thuốc, do đó sự suy giảm chức năng của 02 cơ quan này dẫn đến giảm khả năng thải trừ kháng sinh, kéo dài thời gian tồn tại của thuốc trong cơ thể, làm gia tăng nồng độ dẫn đến gia tăng độc tính. Do đó, liều kháng sinh sử dụng, số lần sử dụng trong ngày hoặc thời gian sử dụng kháng sinh bao lâu phải được hiệu chỉnh theo chức năng gan - thận của người bệnh nhằm tránh gây độc tính làm suy giảm thêm chức năng của gan và thận.
• Sử dụng kháng sinh không phù hợp trong thời gian mang thai có thể gây ra các bất thường nghiêm trọng bẩm sinh ở trẻ sơ sinh như dị tật não bộ; bao gồm dị tật hộp sọ và não, gây tử vong; dị tật ống mật, mất hoặc thiếu chi, thoát vị hoành, dị tật mắt, dị tật tim bẩm sinh và hở hàm ếch. Nếu đang mang thai hoặc cố gắng mang thai, người bệnh hãy trao đổi với Bác sĩ để được chỉ định sử dụng thuốc kháng sinh an toàn trong thai kì.

Người bệnh làm gì khi được chỉ định sử dụng kháng sinh

• Thông báo cho Bác sĩ về tiền sử dị ứng hay tác dụng ngoại ý liên quan sử dụng kháng sinh trước đây.
• Sử dụng kháng sinh đúng như được chỉ định trong đơn thuốc bao gồm loại kháng sinh, liều dùng, thời điểm, thời gian sử dụng.
• Thông báo cho Bác sĩ khi có bất kỳ triệu chứng bất thường nào xảy ra khi đang sử dụng kháng sinh.
• Không sử dụng kháng sinh khi không có chỉ định của Bác sĩ.
• Không sử dụng thuốc kháng sinh thừa từ lần sử dụng trước.
• Không dùng chung đơn thuốc của người khác.

Tóm lại, kháng sinh có tầm quan trọng trong việc điều trị các bệnh nhiễm trùng gây ra do vi khuẩn. Việc sử dụng kháng sinh phải có chỉ định của Bác sĩ điều trị nhằm lựa chọn loại kháng sinh, cách dùng và thời gian sử dụng phù hợp cho từng đối tượng người bệnh để đảm bảo đạt được hiệu quả điều trị và an toàn. Sử dụng kháng sinh không phù hợp không đạt được mục tiêu điều trị khỏi bệnh nhiễm trùng mà còn có thể đưa đến tác dụng phụ không mong muốn cho người sử dụng cũng như gây ra tình trạng gia tăng đề kháng kháng sinh trong tương lai.

Tài liệu tham khảo:
1. Bộ y tế. Hướng dẫn sử dụng kháng sinh được ban hành kèm theo quyết định 708/QĐ-BYT ngày 02/03/2015.
2. Antibiotic Basics For Clinicians: The ABCs of choosing the right Antibacterial agent (2nd edition).
3. Mandell, Douglas, and Bennett's Principles and Practice of Infectious Diseases 2023.